مقدمه

   بدون شک احياء، توسعه وبهره برداری اصولی از منابع طبيعی امری لازم و ضروری است، بهره برداری از محصولات فرعی جنگلها و مراتع در کشور ما از گذشته های دور تا سالهای اخير بصورت سنتی بوده، کشور ما با داشتن ويژگی های خاص اکولوژيکی و امکانات بالقوه طبيعی و قدمت چند هزار ساله و تجربه های کلان و ارزنده مردم در اين بخش، در صورت بهره گيری صحيح از امکانات خود و با تکيه بر مشارکت مردم در برنامه ريزی ها و استفاده از تفکر ودرک و فهم آنها و استفاده از دانش نوين در جهت بهره برداری صحيح از منابع طبيعی ، می تواند با اعمال روشهای مطلوب و منطقی با نيازها و توان مردم در توليد محصولات مورد نياز خويش به خود اتکايی دست يابد.

   برخلاف جنگلهای شمال ايران که توليد اصلی آنها چوب می باشد، جنگلهای غرب ايران بارزترين توليدشان محصولات فرعی است و ازمهمترين گونه های اين منطقه در کنار بلوط می توان به گونه بنه اشاره نمود که نقش تعين کننده ای در اقتصاد بهره برداران محصولا ت فرعی در اين منطقه دارد بهرحال اين جنگلها سالهای متمادی است که وسيله ارتزاق ساکنين بوده و ارتباط تنگاتنگی بين آن و مردم جنگل نشين اين مناطق در داخل و حاشيه آن برقرار است .

   يک بررسی مقدماتی نشان می دهد که جنگل در اين مناطق علاوه بر ايجاد پوشش حفاظتی و زيست محيطی بخش عمده ای از نيازهای مردم زاگرس را برطرف می نمايد. مردم برای تامين معاش خويش با طبيعت اخت شده و با جنگل سازگاری و سلوک کرده اند و در حد مقدورات خود توانسته اند آن را از گزند حوداث حفظ کنند و کم و بيش در ابداع و نشر روش های حفظ،توسعه، احياء و بهره برداری از آن کوشيده اند. و در برخی موارد برخلاف طبيعت حرکت کرده اند و خواسته يا ناخواسته موجبات تخريب جنگلها و مراتع را فراهم نمودند، در عصر کنونی با رشد جمعيت و افزايش نياز انسانها و همچنين پی بردن به اهميت جنگلها و مراتع ديگر انجام کارهايی که اساس علمی نداشته باشد در جامعه بشری جايگاهی ندارد، پس بايستی روشهای سنتی را با توجه به نيازهای امروزی و در نظر گرفتن حفظ و احياء جنگلها و مراتع مورد باز نگری قرار داد.

    پسته وحشی (بنه )و بلوط از بارزترين و مفيد ترين گياهان جنگلی منطقه زاگرس می باشند. که از اين گونه ها محصولات متنوعی بدست می آيد که مهمترين آنها سقز و تانن می باشند. 

 

پراکنش درختان بنه در ایران

جنس پسته وحشی بطور کلی از سه گونه و چند زير گونه بشرح زير تشکيل شده است:

1. Pistacia atlantica subsp.cabulica                                                               

Pistacia atlantica subsp.mutica

Pistacia atlantica subsp.kurdica

2. Pistacia khinguk

3. Pistacia vera

گونه های فوق غير از مناطق خزری ،کويری و بيابانی در اکثر نقاط کشور گسترش چشمگيری دارند. ولی بيشترين گسترش آن مربوط به رشته کوههای زاگرس،از شمال غربی تا جنوب شرقی کشور، مناطق شمال شرقی،شرق و جنوب است و در مناطق مرکزی کشور بصورت محدودتری ديده می شوند.البته لازم بذکر است شيره سقز از گونه Pistacia atlantica توليد می شود.

پراکنش بنه در جهان :

  درخت بنه در عرض جغرافيايی 15 تا 45 درجه در نيمکره شمالی در چهار قاره آسيا، اروپا، آفريقا و آمريکا ديده می شود. بيشترين پراکنش آن بين 20 تا 34 درجه شمالی است. مهمترين گونه های بنه جهان عبارتند از :

  - Pistacia lentiscus

  - Pistacia atlantica

  - Pistacia eurycarpa

  - Pistacia khinjuk

  - Pistacia terebinus

  - Pistacia vera 
 

  پسته وحشی در قاره آسيا از تنوع گونه ای و پراکنش وسيع تری برخوردار است.در آسيا جنس پسته در خاورميانه و جنوب شرقی اين قاره، در کشورهای فلسطين، سوريه، ترکيه، عراق، ايران، افغانستان، پاکستان، هندوستان، فيليپين  و... ديده می شود.

   در قاره آفريقا گونه های پسته وحشی بيشتر در نواحی شمالی آفريقا و شمال غربی اين قاره در کشورهايی چون تونس، مراکش تا جزاير قناری ديده می شود.

  در قاره اروپا تعدادی از گونه های پسته وحشی از غرب تا جنوب شرقی اروپا در کشورهای يونان, ايتاليا وآلبانی انتشار دارند.

  در قاره آمريکا نيز تعدادی از گونه های پسته در آمريکای شمالی و مرکزی ديده می شود که در اين قاره تنوع گونه نسبت به ساير کشور ها محدود می باشد.( فتاحی اکولوژی) 

اهمیت اقتصادی و اشتغال زایی :

مساحت جنگلهای پوشیده از درختان بنه در منابع مختلف متفاوت و بین 280هزار تا 380 هزار هکتار برآورد شده است ، با این وجود مساحت جنگلهای بنه طبق تحقیقات تریگوبوف ومبین معادل 200/325/2 هکتار برآورد شده است با در نظر گرفتن تراکم جنگلهای بنه و با احتساب حدود 10 درخت برای هر هکتار جنگل ، تعداد درختان بنه بالغ بر 000/252/23 اصله می باشد. مقدار محصول تولیدی از هردرخت تحت تاثیرعوامل مختلف متغیر بوده وبین 500 گرم الی یک کیلوگرم می باشد که اگر حداقل را مبنا قرار داده وازثلث درختان موجود سقز استحصال نمائیم، محصول سالیانه سقز حدود 4000 تن خواهد بود که البته این رقم در بررسی امکانات بالقوه صادرات محصولات کشاورزی ایران در سالهای قبل از 64 دو هزار تن برآورد شده که امکان جذب 14 میلیون دلار ارز را پیش بینی نموده است ( 15  اصلاح شود )

قابل توجه اینکه گروه های کاری سقز گیری معمولاً بین 3تا 12 نفر( با توجه به سطح ومیزان تولید) می باشند و بمدت 5/2-2 ماه عمل سقزگیری را انجام می دهند. در این مدت بطور متوسط برای هر نفر 150 الی 200 کیلوگرم سقز حاصل کار خواهد بود که با احتساب 4000 تن محصول سقز در کل کشور نیروی معادل 40000 نفر ماه در سال مشغول بکار خواهند بود. کل سقز تولیدی ارزشی معادل  25 میلیون دلاردر سال خواهد داشت.در صورتیکه این میزان تولید سقز در داخل کشور تصفیه و فرآوری گردد نیاز به 10 واحد تولیدی در کشور خواهد بود. و اگر برای هر واحد تولیدی 40 نفر نیروی انسانی بمدت6 ماه  پیش بینی شود در سطح واحدهای تولیدی معادل 200 نفر در سال اشتغال ایجاد خواهد شد. 
 

اهمیت زیست محیطی و اجتماعی:

   در حوزه زاگرس درخت بنه بعنوان يک گونه همراه با تيپ بلوط و گاهاً بصورت تيپ خالص در حکم گونه غالب ويا همراه با گونه بادام نمايان می گردد. و علاوه بر اقتصادی بودن گونه در ابعاد ديگری چون حفظ آب ، خاک ، پناهگاه حيات وحش وبقاء جانداران و... نقش موثری دارد. از جهتی بنه باتوليد شيره سقز و ميوه در ميان بوميان منطقه بعنوان درختی مقدس می باشد ، لذا زمينه گسترش آن در همين راستا از محسنات بارز و موثر در احياء منابع زيست محيطی بشمار می رود ( دستمالی-----------------).

    موارد استفاده:

ماده سقز را اولئورزين يا ژم Geme مي نامند که شامل انواع رزين و اسانس است. ژم حالتی نيمه روان شبيه عسل دارد در مجاورت هوا اکسيده می گردد،اگر دور از هوا باشد سفيد ودر غير اينصورت رنگی مايل به زرد يا قهوه ای پيدا مي کند.

بيشترين درصد روغن سقز (تربانتين) را ترپنهای دو حلقه ای و بخصوص گروه پنتان تشکيل می دهد. از آناليز تربانتين درخت بنه روغن سقز حاصل ميشود که موارد مصرف آن بشرح ذيل است:

  • در درمان يکسری از بيماريها نظير ضدعفونی کردن مجاری ادراری و تناسلی و رفع حالات التهابی آنها و چرکين شدن مثانه استفاده می شود.
  • در صنايع داروسازی ، صنايع لاک ، رنگ ،مواد پلاستيک سازی و واکس مصرف دارد.
  • اسانس و عطريات مانندترپينول ،ژرانيول ، لينالون وغيره ...
  • مواد نرم کننده
  • مواد کمکی در صنعت نساجی
  • مواد کاتاليزوری
  • آنتی اکسيدان ها
  • مواد خوشبو کننده در حشره کشهای خانگی و مواد شستشو دهنده
  • مواد کشنده و مبارزه با حشرات يا دفع آفات

در صورت پخت صمغ به طريق سنتی، ماده سفيد رنگی به نام سقز سفيد ( کلوفان ) عرضه می شود که رنگ طبيعی آن خاکستری مايل به سبز است و بوی آن ملايم، مطبوع و طعم آن نيز معطر و کمی تلخ است .

تحت عمليات پخت صنعتی سقز به دو ماده تر بانتين و کلوفان قابل تبديل است که هريک منشا مشتقات و تهيه ترکيبات گوناگونی است و از مهمترين اقلام صادراتی کشور است.

در روش سنتی، تقطیر سقز تنها منجر به بدست آمدن کلوفان می شود و تربانتین بصورت گاز متصاعد می شود.

سایر ترشحات درخت بنه

بر اثر تراوش طبيعی از انشعابات ساقه درختان بنه قطرات کوچکی تراوش می شود که مستکی نام دارد. اين قطرات پس از خشک شدن، سفت می گردد و بصورت دانه های کروی و گاهی به درشتی يک نخود در می آيند که به رنگ زرد شفاف است. بو و طعم آن ملايم و مطبوع می باشد.

از اين ماده برای خوشبو و ضد عفونی کردن هوا، قالب گيری و پر کردن دندان، تقويت لثه و خوشبو کردن دهان بوسيله جويدن و معطر کردن توتون استفاده می شود.

منبع :پایان نامه آرش مزبانی