مهندسی آبخیزداری

در حال حاضر میزان علوفه توليدي مراتع ايران تامين كننده غذاي 37 ميليون واحد دامي در مدت 7 ماه از سال مي باشد در حاليكه از 124 ميليون واحد دامي كشور، حداقل 83 ميليون واحد دامي صرفاً از مراتع استفاده مي نمايند و اين كار يعني نابودي مراتع.   

ميزان علوفه توليدي سالانه در مراتع كشور حدود 10.7 ميليون تن علوفه خشك یا 5.8 میلیون تن T.D.N  [1]برآورد می شود. چنانچه میزان علوفه مورد نیاز یک واحد دامی در سال 276.5 کیلو گرم  T.D.N  و هر کیلو گرم علوفه مرتعی معادل T.D.N 0.55 در نظر گرفته شود. این میزان علوفه مي تواند تامين كننده غذاي 37 ميليون واحد دامي در مدت 7 ماه از سال باشد. در حاليكه بر اساس آمارهاي موجود در حال حاضر 124 میلیون واحد دامي در كشور موجود بوده[2] و حداقل 83 ميليون واحد دامي از كل دامهاي كشور صرفاً از مراتع استفاده مي نمايند و اين امر يعني چراي بيش از دو برابر ظرفيت مجاز،  سبب تداوم سير تخريب مراتع كشور شده و از طرفي افزايش مرگ و مير دامي به علت سوء تغذیه و كاهش توليدات آنها نتيجه ديگر اين امر است. مطالعاتي كه در مناطق مختلف صورت گرفته همه جا يك نتيجه داشته است و آن فشار زياد روي مراتع است و تعداد دام موجود اصلاً با ظرفيت مراتع سازگاري ندارد.

متاسفانه در مقابل افزايش تعداد دام جثه آن كوچك مي شود يعني هر چه بر تعداد دام اضافه مي شود وزن آنها كاهش مي يابد تا آنجا كه آمار و ارقام نشان مي دهد تا چندين سال پيش دامي كه به كشتار مي رسيد اگر لاشه اش حدود 40 كيلو وزن داشت اکنون به کمتر از 20 كيلو می رسد[3]. مسلماً دامي كه جهت دسترسي به علوفه در مراتع بايستي مدام به دور خود بچرخد و يا مسافتي طولاني راه برود و يا با نان خشك و كپك زده تغذيه شود وضعي بهتر از اين نخواهد داشت

به اين ترتيب علاوه بر جثه نحيف و لاغر ؛ افزايش درصد تلفات بره زائي را هم به دنبال خواهد داشت. از طرفي در اين رفت و آمدهاي مكرر دام در مراتع مناطق خشك، خاك سطحي زمين بوسيلة‌ سم دام نرم و به صورت پودر در مي آيد كه با كوچكترين نسيمي گرد و خاك به حركت در آمده و باعث آلودگي هوا بویژه در مناطق بیابانی شده و در صورت وزيدن بادهاي شديدتر طوفانهاي گردو خاك و شن و ماسه آرامش را از مردم سلب  كرده و باعث خسارات زيادي از جمله پر كردن كانالهاي آبياري و مزارع و ابنيه و جاده ها مي شود.

پراكنش و وسعت مراتع

 

در مورد وسعت مراتع كشور اعداد و ارقام متفاوتي در نشريات و مقالات ديده مي شود. تاکنون اعداد 100، 106و 120 میلیون هکتار برای مساحت مراتع کشور ارایه شده است. یک شرکت آمریکایی در سال 1974 از طریق عكس هاي ماهواره اي سطح مراتع کشور را بالغ بر 90 ميليون هكتار  برآورده کرده است[1]. با توجه به نرخ تخريب مراتع  در طی چندین سال گذشته درکیفیت و درجه بندی آنها تغییراتی حاصل شده است بطوری که در طبقه بندی قبل از انقلآب سطح مراتع خوب، متوسط و فقیر به ترتیب معادل 14، 60 و 16 میلیون هکتار برآورد شده بود در حالیکه در سال 1374 مراتع خوب 9.3 میلیون هکتار ، مراتع فقیر تا متوسط 37.3 میلیون هکتار و مراتع فقیر تا خیلی فقیر معادل 43.4 میلیون هکتار برآورد شده است[2]. آخرین آماری که در این زمینه ارایه شده است به شرح جدول زير است.

نوع مرتع	سطح خارج از شمال	سطح شمال	جمع	درصد
مراتع متراکم	6.345.923	590.870	6.936.793	8.1
مراتع نیمه متراکم	20.694.347	1.893.129	22.587.476	26.2
مراتع کم تراکم	56.059.560	520.110	56.579.670	65.7
جمع	83.099.831	3.004.109	86.103.940	100

 

مراتع ایران از نظر زمان بهره برداری به دو گروه عمده زیر  تقسيم مي شوند.

1ـ مراتع ييلاقي (مراتع بهاره و تابستان چر):

اين مراتع بيشتر در ارتفاعات و مناطق سردسير قرار داشته و فصل رویش گیاهان در این مناطق فصل گرم سال می باشد. این مراتع عمدتا در فصل بهار و تابستان مورد بهره برداری قرار می گیرند. سطح اين مراتع حدود 23 ميليون هكتار مي‌باشد که 6.21 میلیون تن علوفه خشک قآبل بهره برداری دارند.

2ـ مراتع قشلاقي (مراتع پاییز و زمستان چر):

اين مراتع بيشتر در مناطق كم ارتفاع و گرمسير قرار داشته و عمدتا در فصول سرد سال یعنی پاییز و زمستان مورد چرای دام قرار می گیرند. وسعت اين مراتع حدود 67 ميليون هكتار برآورد مي شود که علوفه خشک قابل حصول آنها 4.49 میلیون تن می باشد.

در حد فاصل مراتع قشلاقی و ییلاقی، مراتع میان بند قرار دارند. این مراتع معمولا در دو نوبت از سال (هنگام عزیمت و مراجعت از ییلاق به قشلاق ) مورد تعلیف قرار می گیرند. مساحت این مراتع بین مراتع قشلاقی و ییلاقی تقسیم شده است.

                            نمونه ای از مراتع فرسوده ایران

 

  تخریب مراتع خوب کشور و تبدیل آن به زراعت دیم       

 

  و سرانجام فرسایش خاک در مراتع تبدیل شده برای زراعت دیم

---

[1] - كتاب هشدار تاليف محمد خسروشاهي انتشارات سازمان جنگلها و مراتع كشور (چاپ سوم 1377).

[2] - منابع طبیعی ایران:دیروز،امروز،فردا ، سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشو ر  1383.   

منبع: سایت دکتر خسروشاهی