مهندسی آبخیزداری

عوامل تشكيل دهنده خاك

خاك محصول هوازدگي سنك هاي پوسته جامد زمين است. هوازدگي به مجموعه تغييرات فيزيكي و شيميايي كاني ها و سنگ هاي اين پوسته مي گويند. اين پديده را از آن جهت هوازدگي مي گويند كه مستقيم و غير مستقيم با هوا و عوامل جوي ارتباط دارد.

چون انواع سنگ هاي پوسته جامد زمين بنا به مبدا پيدايش كه مي تواند آذرين، رسوبي و يا دگرگوني ياشد و نيز نوع كاني هايي كه اين سنگ را تشكيل داده اند بسيار متفاوت است، بنابراين تاثير عوامل جوي در توليد خاك با نوع سنگ هايي كه تبديل به خاك مي شوند بستگي دارد.

اصولاً سنگ هايي را كه تبديل به خاك مي شوند سنگ مادر مي نامند. عامل ديگر پيدايش خاك نوع و شدت عوامل جوي است. عمده ترين عوامل جوي عبارتند از : درجه حرارت و تغييرات آن، رطوبت و پراكندگي آن ، باد و به ويژه نزولات حاوي CO2 .

آب هاي موجود در روي زمين نيز به هر شكل يا تركيبي كه باشند عامل موثر ديگر در پيدايش خاك اند. غير از سنگ مادر ، عوامل جوي و اشكال مختلف آب ، موجودات زنده نيز عامل ديگري در پيدايش خاك به حساب مي آيند. پس خاك محل تلاقي چهار عامل سنگ مادر، عوامل جوي، آب هاي زمين و موجودات زنده است.

آنجا كه اين چهار عامل دست اندر توليد خاك باشند پيدايش و تكامل خاك سيعتر است و از آنجا كه يك يا چند عامل به هر دليل نقش كمتري در توليد خاك ايفا كند توليد خاك بطني تر و تكامل آن كمتر است.

از همين روست كه در مناطق گرم و مرطوب كه هر چهار عامل باشد دست اندر كار توليد خاكند خاك هاي تكامل يافته تري وجود دارد . ولي در مناطق خشك كه رطوبت در مناطق سرد و حرارت تاثير كمي بر پيدايش خاك دارند خاك ها عموماً جوان و تكامل نيافته اند.

هوازدگي بر دو نوع است :

هوازدگي مكانيكي و هوازدگي شيميايي. اين دو نوع هوازدگي اگر چه با هم عمل مي كنند ولي ممكن است در مرحله اي از پيدايش خاك تاثير يكي بيش از ديگري باشد.

خاك از سه بخش جامد، مايع و گاز تركيب شده است . بخش جامد شامل دو قسمت آلي و معدني است. فيزيك خاك علمي است كه از وضعيت هر يك از اين بخش ها و ارتباط آنه با هم و جريان تبادل انرژي بين آنها بحث مي كند.

با شناختي كه از مطالعه مشخصات فيزيكي خاك حاصل مي شود مي توان در انتخاب روش هاي بهتر و مناسبتر آبياري، زهكشي، حفاظت آب و خاك و شخم و شيار در هر خاك معين مدد گرفت و در بهبود ساختمان خاك و تهويه و تنظيم گرماي آن به طور موثر دخالت كرد.

خصوصياتي مانند قدرت ذخيره رطوبت خاك، سهولت نفوذ ريشه ها در خاك ، قابليت نگهداري عناصر غذايي و سرانجام حاصلخيزي خاك نيز به مشخصات فيزيكي آن بستگي دارد. يك خاك خوب زراعي بايد علاوه بر حاصلخيزي شيميايي كه از كفايت مواد غذايي موجود در آن حكايت مي كند داراي حاصلخيزي فيزيكي نيز باشد تا رشد گياه در آن به خوبي صورت پذيرد.

حاصلخيزي فيزيكي خاك به حالت و حركت آب و هوا و شرايط مكانيكي و حرارتي خاك بستگي دارد. آنچه در مطالعه بخش جامد خاك اهميت دارد بافت و به تبع آن سطح ويژه ذرات خاك و ساختمان خاك است .بافت خاك تقريباً ثابت است ولي ساختمان خاك تغيير مي كند.