مهندسی آبخیزداری

93 درصد بلوط‌های زاگرسی شاخه زاد هستند
 
حضور دام بیش از ظرفیت عامل جلوگیری از دانه زادی جنگل ها
 
حیات یک اکوسیستم جنگلی زمانی تضمین می شود که زادآوری آن از طریق بذر باشد اما به گفته مدیر کل دفتر امور جنگلی سازمان جنگل‌ها، آبخیزداری و مراتع کشور، در حال حاضر زادآوری 93 درصد از درختان بلوط جنگلهای زاگرس به جای بذر از طریق شاخه زنی است.
 
پور مقدم ادامه می دهد: از آنجا که این درختان هم سن بوده و ارتفاع آنها کم تر از پنج متر است توانایی تولید بذری که قوه نامیه داشته باشد، ندارند. چرا که متاسفانه در 50- 60 سال گذشته جنگل‌های این مناطق قطع یکسره شده و به صورت شاخه زاد درآمده‌اند و به همین دلیل در معرض آسیب‌های بسیاری قرار دارند.
 
وی تاکید می کند: در حال حاضر تنها کاری که می‌توان انجام داد این است که عملیات پرورش این جنگل‌ها را به سمت دانه زادی پیش ببریم؛ اما شرایط اکوسیستم زاگرس به نحوی است که نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم. چرا که خاک حاصلخیز این جنگل‌ها از بین رفته و حضور دام بیش از ظرفیت رویشگاه‌ها باعث کوبیده شدن خاک شده است.
 
دیر کل دفتر امور جنگلی سازمان جنگل‌ها، آبخیزداری و مراتع کشور با بیان اینکه اگر نهالی در کف جنگل‌ها نباشد پایه‌های فعلی نمی‌توانند بقای اکوسیستم را تضمین کنند، اضافه می کند: همچنین زراعت در زیراشکوب جنگل‌ها باعث شده که هیچ گونه زادآوری در کف جنگل‌ها باقی نماند.
 
مشارکت جوامع محلی شاهکلید نجات بلوط های زاگرس
 
کشاورزی و چرای دام همچنان نفس جنگل های زاگرس را تنگ تر می کنند
 
کاظم نصرتی نصرآبادی، رییس جامعه جنگلبانی ایران درباره علت طغیان این آفت، می گوید: در سال‌های اخیر به دلیل تغییر اقلیم و کاهش بارندگی‌ها و تبدیل بارش‌ها از برف به باران مقدار رطوبت جنگل‌ها کاهش یافته و باعث تضعیف درختان شده است که آن را مستعد آفات و امراض می‌کند. همچنین در قسمت‌هایی از جنگل‌های زاگرس نیز به دلیل چرای بیش از حد دام و شخم زدن کف جنگل، اجازه ادامه حیات از جنگل‌ها گرفته شده و تنها درختان کهنسال باقی مانده اند که آنها نیز بعد از مدتی نابود می‌شوند.
 
هادی کیا دلیری رییس انجمن علمی جنگل‌بانی ایران نیز با بیان اینکه کشاورزی مهمترین عامل تخریب جنگل های زاگرس است، اضافه می کند: کشاورزان با شخم زدن زمین زیر درختان فرصت زادآوری را از جنگل گرفته و اجازه نمی‌دهند نهالی باقی بماند تا جنگل‌ها برای آیندگان حفظ شوند.
 
وی ادامه می دهد: مدیریت اشتباه و رفت و آمدهای ناآگاهانه مردم و گردشگران به مناطق جنگلی از دیگر عوامل مهمی است که هر کدام نقش بسیار مهمی در تخریب و نابودی جنگل‌ها دارند؛ زیرا 95 درصد افرادی که وارد مناطق جنگلی می‌شوند نسبت به کارهایی که باید انجام دهند هیچ اطلاعی ندارند و اکنون توریسم و گردشگری در جنگل‌های ما به شدت مخرب و بی‌قاعده است.
 
وی می افزاید: در بسیاری از مواقع گفته می‌شود که معیشت مردم به شدت به جنگل وابسته بوده و نمی‌توان آن‌ها را از بهره‌برداری در جنگل‌ها منع کرد اما این نیازی است که دیگر ارگان‌های کشور باید برای آن چاره‌ای بیندیشند.
 
سازمان جنگل‌ها به تنهایی نمی‌تواند کاری را انجام بدهد
 
ریییس انجمن علمی جنگلبانی ایران در خصوص راه توقف روند نابودی جنگل های زاگرس و کنترل بیماری زغالی بلوط با بیان اینکه تاکنون توقعات اشتباه بسیاری از سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور داشته‌ایم، می گوید: مسئله حفاظت از جنگل‌ها فراسازمانی بوده و سازمان جنگل‌ها به تنهایی نمی‌تواند کاری را انجام بدهد؛ مثلا زمانی که موضوع اشتغال زایی و تخریب جنگل‌ها با یکدیگر تداخل پیدا می‌کند سازمان جنگل‌ها به تنهایی نمی‌تواند کاری را از پیش ببرد بلکه سازمان‌های دیگر باید برای حل این مشکل اقدام کنند.
 
پور مقدم مدیر کل دفتر امور جنگلی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، نیز راهکار اصلی حفاظت از جنگل‌های بلوط را کاهش عوامل تخریب توسط جوامع محلی می داند و می گوید: بدون مشارکت مردم به یکباره نمی‌توانیم الگوی کشت را تغییر داده و دام‌ها را از جنگل‌ها خارج کنیم. از سویی جوامع محلی را به عنوان یکی از اجزای اکوسیستم به حساب می‌آوریم چرا حضور آنها در جنگل‌ها به هر صورت ناگزیر است اما باید در نظر داشت حضور این افراد باید متناسب با نوع اکوسیستم جنگل باشد. به همین دلیل در سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری کشوربرای تغییر الگوی کشت به دنبال توسعه گیاهان دارویی از نوع گونه‌های بومی هر اکوسیستم هستیم تا از این طریق هم به پوشش گیاهی منطقه کمک شود و هم منبع درآمدی برای جوامع محلی باشد.
 
به گفته وی طرح توسعه کشت گیاهان دارویی تا کنون در هفت استان به اجرا درآمده است.
 
مدیریت اشتباه و رفت و آمدهای ناآگاهانه مردم و گردشگران به مناطق جنگلی از دیگر عوامل مهمی است که هر کدام نقش بسیار مهمی در تخریب و نابودی جنگل‌ها دارند؛ زیرا 95 درصد افرادی که وارد مناطق جنگلی می‌شوند نسبت به کارهایی که باید انجام دهند هیچ اطلاعی ندارند و اکنون توریسم و گردشگری در جنگل‌های ما به شدت مخرب و بی‌قاعده است.
 
نصرتی رییس جامعه جنگلبانی ایران نیز در خصوص نقش مردم در اداره جنگل‌ها تاکید می کند: مردم می‌توانند به صورت مشروط نقش خوبی در اداره منابع طبیعی داشته باشند و اگر تنها در این مورد شعار دهیم آدرس غلطت و کد اشتباه به مردم داده‌ایم که باعث تخریب منابع طبیعی خواهد شد.
 
وی می افزاید: شیوه و معیشت جوامع محلی به طبیعت وابسته است و اگر هزینه و فایده مشارکت مردم مشخص بوده و قابل ارزیابی باشد می‌توان از این ظرفیت استفاده کرد.
 
جنگلهای زاگرس باید طرح جنگلداری داشته باشند
 
رییس جامعه جنگلبانی ایران با تاکید بر لزوم اجرای طرح های جنگلداری در جنگل های زاگرسی مانند جنگل های شمال، اضافه می کند: جنگل یک مجموعه زنده است و در جامعه زنده‌ای به مدیریت و مواظبت احتیاج دارد بنابراین باید در همه جنگل‌ها طرح‌های مدیریتی داشته باشیم.
 
نصرتی با اشاره به طرح‌های انتقال آب بین حوزه‌ای در محدوده زاگرس و تاثیر آن در نابودی جنگل‌های بلوط ادامه می‌دهد: متاسفانه همیشه فکر می‌کنیم می‌توانیم بدون توجه کردن به تبعات پروژه‌ها اقدام کنیم و همین مدیریت غلط و غیراصولی باعث شده که طبیت ما به سمت نابودی پیش برود. هرجا نهر آبی وجود دارد نظام خاصی در اکوسیسم آن منطقه به وجود آورده و همه منابع زیستی اطراف به آن وابسته است و هر تغییری که در دیم آبی مناطق به وجود آید در نهایت باعث نابودی منطقه می‌شود.
 
کنترل آفات در برخی مناطق آلوده با اجرای عملیات پرورشی و بهداشتی
 
بر اساس تجربیات بین المللی بخشی از درختان که به این بیماری مبتلا می‌شود باید در همان عرصه معدوم و امحاء شوند، این گفته مدیر کل دفتر امور جنگلی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور است که تاکید می کند این برنامه مورد تایید نمایندگان فائو نیز قرار گرفته است.
 
وی همچنین با تاکید بر اجرای عملیات پرورشی و بهداشت و آبخیزداری برای کمک به رویشگاه‌های منطقه، می گوید: برای تقویت رویشگاه‌ها نهال‌هایی از گونه‌های مقاوم بلوط که در مقابل این پدیده از خود مقاومت نشان داده‌اند تهیه شده است اما به دلیل محدودیت‌های اعتباری نمی‌توانیم این کار را در سطح وسیع تری انجام دهیم.
 
مدیر کل دفتر امور جنگلی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور می افزاید: با اجرای عملیات پرورشی و بهداشتی در برخی مناطق این پدیده کنترل شده و درختانی که تحت استرس قرار گرفته بودند وضعیت بهتری پیدا کرده‌اند.
 
پورمقدم با اعلام خبر تشکیل کارگروهی برای رسیدگی به موضوع بیماری زغالی بلوط به ریاست مهندس جلالی رییس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور می افزاید : نشست‌های این جلسات به صورت هفتگی برگزار شده و در نهایت طرح جامعی با جمع بندی نظراتی که در این جلسات مطرح می‌شود. طرح جامعی به دولت ارائه خواهد شد و با توجه به توجه مسئولین و تاکید دکتر روحانی در شورای عالی محیط زیست باید به صورتی ویژه برای کنترل این پدیده اعتباری در نظر گرفته شود.

عوامل خشکیدگی درختان بلوط زاگرس

مروری بر اخبار رسانه ها و سوابق موجود در خصوص آفات و بیماری های جنگل ها ، مشخص می سازد که  جنگل ها نیز به مانند انسان، جانوران و سایر موجودات زنده در دوره های مختلف حیات خود مورد حمله انواع عوامل بیماری زا قرار گرفته اند و در هریک از این دوران خسار ات جبران ناپذیری به اکوسیستم ( زیست بوم ) ارزشمند جنگلی وارد آمد. این بار  هم از خشکیدگی درهتان بلوط غرب سخن گفته می شود و  آمار و ارقامی که در خصوص سطح تحت تأثیر این عارضه ارائه می گردد ، حکایت از فاجعه ای زیست محیطی دارد.

برای اینکه در خصوص فاجعه خشکیدگی  درختان بلوط اطلاعات مستند و دقیق را بر اساس اصل اطلاع رسانی در هنگام تهدید یا وقوع فاجعه زیست محیطی ارائه نماییم موضوع را از متولیان موضوع در سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری و متخصصان امر جویا شدیم.

مهندس حسین میرزایی  مدیر کل دفتر حفاطت و حمایت از جنگل ها و مراتع با بیان ارزش های زیست محیطی جنگل های ناحیه رویشی زاگرس، چنین می گوید: در یکی – دو سال اخير گزارشاتي مبني بر خشكيدگي بلوط غرب کشور، واصل شده است. بلافاصله بررسی ها با انجام بازدید های میدانی از استان های ایلام ، کرمانشاه ، کهگیلویه و بویر احمد، فارس، لرستان و چهار محال و بختیاری و خوزستان آغاز شده و آثار خشکیدگی بیشتر در مناطق گرمسیری و روی گونه ی بلوط ایرانی  Q.brantti )  ) مشاهده و احتمال توسعه آن  پیش بینی گردید.

میرزایی چنین ادامه می دهد: دفتر حفاظت و حمایت منابع طبیعی از کارشناسان محترم موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور استمداد طلبید. همچنین هماهنگی های لازم را برای بهره مندی از نظرات صاحب نظران سایر کشور ها انجام داد و در این راستا آقای دکتر هانس موله متخصص جهانی آفات چوبخوار  )خانواده  (Buprestidae از کشور آلمان نیز با حضور یک هفته ای در منطقه در بررسی علل خشکیدگی گونه های زاگرسی به کارشناسان ایرانی کمک کرده است.

 مدیر کل دفتر حفاظت ضمن تاکید بر ضرورت پیگیری موضوع با استفاده از توان تمامی متخصصین  چنین می گوید: بدین منظور کارگروهی متشکل از اساتید دانشگاه، محققین مؤسسات تحقیقاتی و دستگاه های ذیربط ، شورایعالی جنگل، مرتع و آبخیزداری، دفاتر مرتبط ستاد سازمان و نمایندگان استان های مبتلا به پدیده خشکیدگی، با محوریت دفتر حفاظت و حمایت سازمان تشکیل و پس از برگزاری چندین جلسه،  موارد ذیل به عنوان علل خشکیدگی تشخیص داده شده اند:

بیماری قارچ ذغالی بلوط تحت نام علمی Biscogniaxia mediteranus   باعث سیاه شدن و پژمردگی و در نهایت خشکیدگی کامل درختان می شود .

آفات چوبخوار از خانواده های Buprestidae  و Cerambycidae در استان های ایلام ، لرستان ، کهگیلویه و بویر احمد  و فارس فعالند.

ضمن آنکه سوسکهای خانواده   Buprestidae و نیز سوسکهای شاخک بلند از خانواده Cerambycidae در استان ایلام در مقایسه با دو استان دیگر از انبوهی بیشتری برخوردارند.   

کاهش تراکم حجم تاج پوشش، پائین آمدن سطح تنوع گونه های گیاهی و جانوری ، وقوع سیلابها از جمله دلایلی هستند که جنگلهای این مناطق را با وضعیت دشواری مواجه ساخته و ضربه پذیری آنها را  در مواجهه با استرس های محیطی چندین برابر نموده است.

دکتر منصور عبایی استاد پژوهش در مؤسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور هم در خصوص خشکیدگی بلوط اعتقاد دارد که در حال حاضر عوامل اصلی خشکیدگی بلوط، بیماری قارچی موسوم به بیماری ذغالی بلوط و چوبخوران هستند که تا کنون سه گونه  آنها در مناطق مذکور شناسایی شده اند.

این استاد حشره شناسی درباره علل و زمینه های ایجاد خشکیدگی جنگل، به خشکسالی های اخیر، بالا رفتن درجه حرات، تخریب و تبد یل مراتع به دیم زار های کم بازده اشاره می نمایند و می گویند: کشت غلات و حبوبات در زیر اشکوب درختان جنگلی علاوه بر اینکه باعث کاهش نفوذ  آب حاصل از بارندگی ها ی سالیانه به سفره های آب زیر زمینی می شوند که میتواند آب لازم را در مواقع گرم سال برای درختان بلوط تامین نمایند، با نگهداشتن آب در سطح زمین باعث  افزایش رطوبت نسبی مورد نیاز عامل بیماری می شوند و شرایط را برای رشد و نمو قارچ فراهم می سازد . این پژوهشگر مجرب اعتقاد دارد که علاوه بر موارد فوق بهره برداری از معادن مختلف و ایجاد جاده های متعدد و عبور لوله های، گاز, نفت و آب (استان کهکیلویه وبویر احمد) و تامین سوخت ومصارف روستائی, از طریق جنگل و در نهایت هجوم ریزگرد ها که در چند سال اخیر, از کشور های همسایه به کشور ما سرازیر می شوند, .همه دست به دست هم داده اند تا درجنگلهای این مناطق، شرایطی فراهم گردد که این جنگل ها ضعیف و ضعیف تر شده و آمادگی برای حمله و هجوم چوبخواران که از آفات درجه دوم بوده و در زمان ضعف، درختان مبتلا به این آفات می گرد ند، پیدا کنند.

این استاد پژوهش در زمینه  گیاه پزشکی با اشاره به سوابق بروز قارچ (عامل بیماری ذغالی بلوط) در دیگر کشورها، می گوید: کشورهای اسپانیا، ترکیه و بوسنی هرزگوین و ایتالیا از سال 2005 با این بیماری مواجه شدند و  تا کنون راه چاره ای جز قطع درختان آلوده و خارج کردن آنها از جنگل برای کنترل بیماری گزارش نشده است.

مهندس علی خادم آستانه معاون دفتر حفاظت و حمایت منابع طبیعی با بیان دلایل متعدد ضعف جنگلهای ناحیه رویشی زاگرس، عدم زادآوری درختان به دلیل کشت و کار در اراضی جنگلی و از سوی دیگر تردد دام را عامل سوق دادن جنگلهای این ناحیه به سمت  پیری ذکر می کنند. وی یادآور می شود که:

با توجه به شرایط اقلیمی، کاهش بارش های جوی، افت آبهای زیر زمینی و هجوم ریزگردهای عربی و افزایش آن طی سالهای اخیر، شرایط نا مطلوبی را بر درختان حاکم کرده، بگونه ای که جریان شیره گیاهی کند شده و آثار ضعف و کاهش علائم حیات مستولی شده و زمینه جلب  آفات چوبخوار و پوستخوار فراهم گردید و با حمله آفات به درختان ضربه نهایی که همانا متلاشی ساختن بافت و سیستم آوندی درخت می باشد، وارد می گردد و در نهایت درختان خشکیده می گردند. 

مهندس عباس بهشاد اعثنی عشری رئیس گروه گیاه پزشکی سازمان جنگل ها در خصوص اقدامات بعمل آمده از سوی سازمان برای مقابله و کنترل معضل خشکیدگی بلوط های زاگرس به ذکر موارد ذیل می پردازد:

کارگروهی تخصصی تشکیل گردید و مقرر گردید به منظور پیشگیری از افزایش سطح و انجام اقدامات ضربتی کنترلی، نخست نسبت به تعیین مساحت نقاط خشکیدگی جنگل های مذکور اقدام گردد. همچنین به منظور کاهش تنش های آبی و تغذیه و تقویت سفره های آب زیرزمینی ، طراحی و اقدامات لازم بعمل آید و با طراحی و اجرایی نمودن عملیات پرورشی و بهداشتی از شیوع بیماری جلوگیری شود.

 دکتر عبایی راهکار کنترل و مقابله با شیوع بیماری را خارج ساختن و سوزندان هر چه سریعتر درختان آلوده به بیماری که کاملاً خشکیده شدن و قادر به جست زنی نیستند، با رعایت کامل اصول بهداشتی ذکر کرده و گفتند که باید درختانی که مبتلا به آفات چوبخوار می باشند و هنوز ریشه و یقه آنها آماد گی جست زنی را دارا هستند از محل یقه یا پائین تر قطع نمود و برای سوخت مصرف کرد. ضمن آنکه این کار هم بایستی تا قبل از خروج سوسک های نسل جدید، صورت گیرد.

این استاد پژوهشگر اعتقاد دارد که این تو صیه ها زمانی منتج به نتیجه خواهند بود که جست های حاصله،  از چرای دام مصون ومحفوظ ما نده واجازه داده شود تا جنگل های شاخه زاد بتدریج در منطقه بوجود آید.

دکتر عبایی هم می گوید پیشگیری بهتر از درمان است و به مانند همه متخصصین و عموم مردم اعتقاد دارد که پیشگیری هزینه های به مراتب کمتر تحمیل می کند و خواستار به کارگیری متخصصین گیاه پزشکی در استانها در حد لزوم شدند تا با تشخیص به موقع بروز بیماری و آفات از وارد آمدن خسارات فراوان و نابودی زیست بوم های ارزشمند گیاهی پیشگیری بعمل آید. 

مهندس میرزایی مدیر کل دفتر حفاظت و حمایت انجام  تمهیدات لازم جهت ارتقای ضريب حفاظتی، تنویر افکار عمومی و اطلاع رسانی در خصوص وقوع پدیده خشکیدگی جنگلهای زاگرس در سطح ملی و منطقه ای، جلب مشاركتهاي مردم عرصه نشین، بهره جستن  از تجارب موفق سایر کشورها علی الخصوص کشورهایی که قبلاً با این معضل مواجه بوده و دارای شرایط اکولوژی مشابه زاگرس می باشند را بعنوان اقدامات کوتاه مدت و تشکیل گروه مطالعاتي مرکب از اساتید دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی براي مطالعه و پژوهش جامع جنگلهای زاگرس با محوریت سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور به منظور بررسی علل و بروز پدیده خشکیدگی و اثر بخشی اقدامات اجرایی، بررسی راهکارهای اجرایی جهت  ارتقای حفاظت و صیانت از جنگلهای کشور و کاهش دادن میزان وابستگی و معیشت خانوارهای ساکن در عرصه های آبخیز جنگلی زاگرس به این عرصه ها را از برنامه های سازمان برای کنترل، مقابله و پیشگیری از تهاجم عوامل بیماری به جنگل ها ذکر کردند.

آنچه که مسلم است برای توفیق در پیشگیری، کنترل و مقابله با پدیده های طبیعی که در سطح گسترده بوقوع می پیوندد عزمی عمومی لازم است که انشالله در این خصوص هم با اهتمام جدی و عمومی مسئولین و مردم موففیت حاصل گردد.

هجوم دوباره سوسکهای چوبخوار به درختان بلوط